مهاجرت نخبگان؛ هشداری که نیازمند شنیده شدن است

به گزارش ایسنا، رهبر معظم انقلاب چندی پیش در دیدار نخبگان جوان و استعدادهای برتر علمی به موضوع «مهاجرت نخبگان» اشاره کردند و تاکید کردند: «امروز در کشور جوانان نخبه می‌توانند رشد و پیشرفت کنند ولی همچنانکه قبلاً هم گفته‌ایم تمایل یک نخبه برای مهاجرت به کشوری دیگر با این نگاه و توجه که بدهکار کشور است و پس از تحصیل بازخواهد گشت، مانعی ندارد. اما مهاجرفرستی و اینکه عناصری در بعضی دانشگاهها، جوان نخبه را از آینده مأیوس، و او را به ترک میهن تشویق می‌کنند، صریحاً خیانت به کشور و دشمنی با آن است و دوستی با آن جوان هم نیست.»

شاید این هشدار ایجاب کند که مسوولین امر با طرح این موضوع در محافل تصمیم گیر برای اصلاح این روند، رفع موانع و فراهم کردن زمینه در داخل برای حضور نخبگان به عنوان سرمایه انسانی و پیشران توسعه کشور چاره اندیشی کنند تا کشور در سالهای آینده با بحران نیروی انسانی نخبه و تحصیلکرده مواجه نشود.

البته در این میان پیشنهاداتی مثل اخذ مالیات از نخبگانی که به خارج از کشور مهاجرت می کنند نیز از تریبون های رسمی رسانه ای مطرح می شود که به نظر می رسد به دلیل عدم شناخت ریشه ای ازموضوع  نتواند برای حل این مشکل راهگشا باشد بلکه بیشتر به تهدیدی می ماند که شاید عملیاتی هم نباشد.

عامل مهاجرت را از میان برداریم

در همین رابطه وحید جلال زاده رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس گفت: هیچ ایرانی علاقه مند به خروج از کشور نیست و اگر کسی از ایران خارج می شود قطعاً مقدماتی داشته است. باید ببینیم چرا نخبه های علمی و اقتصادی علاقمند و مجبور می‌شوند کشور را ترک کنند و فعالیت علمی یا اقتصادی خود را در جای دیگری انجام دهند. اینها کسانی هستند که فعالیتشان در داخل می‌توانند موجب کارگشایی و کار آفرینی شود اما ترجیح می دهند به کشورهای همسایه و اروپایی بروند. این معلول است، ما باید به علت ها بپردازیم. چه علتی باعث می‌شود نخبه کشورش را ترک کند؟

وی افزود: ما باید علت‌ها را موشکافی کنیم و به جواب درستی در این زمینه برسیم. نخبگان علمی به دنبال فضای آرام و با ثبات برای کارهای خودشان هستند. در درجه اول باید ببینیم در نگاه مسئولین و مدیران چقدر باور به توانایی نخبگان وجود دارد. آیا بدون شوآف و نمایش باور داریم که می توانیم مشکلات کشور را در داخل حل کنیم؟ آیا نخبگان را پیشقراولان و افسران حل مشکلات می‌دانیم؟ مقام معظم رهبری بارها فرمودند مشکلی نیست که اگر آن را به جوان‌ها و دانشگاه ها ارجاع دهیم از حل آن عاجز باشند. آیا این ادراک در تمامی مدیران ما وجود دارد؟ آیا نخبگان در مواجهه با مدیران ارشد و میانی این حس را دارند که آنها حل مشکل را در دست نخبگان می‌دانند؟

نماینده مردم ارومیه در مجلس با بیان اینکه در سال‌های اخیر باورمندی به توانایی های داخلی کشور کاهش یافته و نگاه ما به بیرون بوده، ادامه داد: احساس ما این بوده که حل مشکلات کشور را باید در خارج از کشور جستجو کنیم. این از جمله علت هایی است که نخبه علمی و اقتصادی ترجیح می‌دهد به خارج از کشور مهاجرت کند. باید علت‌ها را درست پیدا کنیم. باید برای نخبگان علمی آرامش ایجاد کنیم و ثبات را در فضاهای علمی، دانشگاهی و تحقیقاتی مهیا کنیم. باید باورمندی و ادراک اینکه نخبگان علمی پیشران پیشرفت و توسعه کشور هستند را در مدیران تقویت کنیم. آن وقت خواهید دید که تعداد نخبگانی که به هر دلیل می‌خواهند کشور را ترک کنند بسیار کاهش پیدا خواهد کرد.

جلال زاده یادآور شد: من مدتی در دانشگاه بودم و با دانشگاهیان ارتباط داشتم. هیچ استاد دانشگاه، محقق و مخترعی علاقه ندارد کشور را ترک کند بلکه عللی باعث این اتفاقات می شود. به ندرت هستند کسانی که به خاطر مسائل مادی و اینکه مثلا در خارج از کشور به لحاظ مالی بیشتر به آنها رسیدگی می‌شود، مهاجرت می کنند. البته ممکن است که همین امر علت برخی مهاجرت ها باشد ولی فراوانی اش در بین قشر فرهیخته و دانشگاهی زیاد نیست.

این عضو شورای عالی ایرانیان خارج از کشور درباره راهکارهای جذب نخبگان ایرانی از خارج از کشور نیز گفت: من سفرهای متعددی به اقصی نقاط دنیا داشتم و با ایرانیان خارج از کشور دیدارهای مختلفی برگزار کردم. همین ادراکی که در مورد نخبگان داخلی وجود دارد در مورد آنها هم هست. آنها معتقدند جلساتی که با آنها برگزار می‌شود تصنعی و نمایشی است و آنها کمتر شاهد حل مشکلاتشان بوده اند. قوانین ما در مورد ایرانیان خارج از کشور بسیار خلاء دارد و سیاستمان بسیار متناقض اسست. نگاه دستگاه های مختلف به ایرانیان خارج از کشور یکسان نیست و بدقولی هایی در دوره های گذشته نسبت به آنها دیده شده که آنها را نسبت به ما بی‌اعتماد کرده است؛ از بحث‌های خرد سربازی تا سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی کلانی که می توانیم از طریق آنها جذب کنیم که در این مورد هم کارنامه ضعیفی داشتیم. در حالی که اگر ما نگاه درستی به آنها داشته باشیم قطعا می توانیم از ظرفیت‌های علمی، اقتصادی و فرهنگی آنها به نفع منافع ملی سود بجوییم اما متاسفانه عملکرد ضعیفی در این بخش داشتیم.

وی با اشاره به طرح پیشنهاداتی مثل اخذ مالیات از نخبگانی که مهاجرت می کنند، گفت: به جای اینکه برای مهاجرت مانع تراشی کنیم باید آنچه باعث مهاجرت می شود را از میان برداریم. در واقع باید برعکس عمل کنیم. به جای اینکه بگوییم کسی که می‌خواهد مهاجرت کند باید مالیات بدهد باید ببینیم چرا دارند مهاجرت می‌کنند و این مشکلات را از میان برداریم. لذا این روشها خیلی گره گشا نیست. ما باید انسجام درونی ایجاد کنیم و قوانین و نگاهمان را در مورد نخبگان اصلاح کنیم و ادراک مدیران را تغییر بدهیم تا از مهاجرت بی‌رویه نخبگان علمی جلوگیری کنیم.

برای جلوگیری از خروج نخبگان، طرح صیانت از هویت و پول ملی را بدهید

اسفندیار اختیاری رییس کمیته پژوهش و فناوری مجلس نیز در همین زمینه گفت: یک سوال اساسی در این باره وجود دارد و آن هم این است که آیا واقعا همه مسئولین به این امر اعتقاد دارند که نیروی انسانی بزرگترین سرمایه کشور است؟ معتقدم هنوز هم خیلی از مدیران چنین اعتقادی ندارند. من موسس انجمن نخبگان بودم و جزو گروهی بودم که در زمینه مهاجرت نخبگان سال هاست کار می کنیم و با خیلی از افرادی که مسئول هستند صحبت کردم. اکثرا آنان معتقدند که ما داریم صادرات نیروی انسانی به کشورهای دیگر انجام می دهیم و این مهاجرت نخبگان ایرادی ندارد! به این موضوع توجه ندارند که وقتی فردی با مدرک  PHD مهاجرت می کند، علاوه بر هزینه ای که درطول سالها برای این فرد شده، ۲۰ سال زمان برای رسیدن او به این جایگاه نیز از دست می رود. وقتی کشوری اروپایی و یا کشورهای آمریکای شمالی چنین فردی را جذب می کنند فقط پول را جذب نمی کنند بلکه با پذیرفتن آن فرد ۲۰ سال زمانی که برای او صرف شده را نیز جذب می کنند.

وی افزود: من با تعداد کثیری از مسئولین راجع به این موضوع صحبت کردم و تاکید کردم که الان موضوع مهاجرت از نخبگان گذشته و به افراد معمولی هم رسیده است. این هزینه و زمان  و ثروت ایران است که مهاجرت می کند. وقتی زمینه های انتقال افراد برتر به کشورهای دیگر تسهیل می شود باید بپذیریم که این برای کشور ضرر دارد. این در حالی است که تعدادی از مسئولین هستند که در مقابل این مشکل مقاومت می کنند و می گویند ما نیروی انسانی صادر می کنیم. حتی بعضی از آنها می گویند، هر فردی که نمی تواند در این مملکت کار کند، جمع کند و برود. این نگاه و طرز تفکر خطرناک است. من امیدوارم با تذکراتی که داده شده این نگاه عوض شود.

نماینده زرتشتیان در مجلس ادامه داد: وقتی باورمندی بوجود آمد که نیروی انسانی مهمترین سرمایه کشور است باید دیده شود که این نیروی انسانی چه مشکلی دارد. بخشی زیادی از مشکلات این افراد، به دلیل عملکرد مدیران است که رفتن را بر ماندن ترجیح می دهند؛ بخصوص مدیران اقتصادی و علمی. چرا باید فردی مدیر شود که آشنا ، فامیل، یا عضو حزب و گروهی است؟ چرا نباید به دنبال شایسته سالاری باشند؟ آیا بهترین افراد برای جایگاه‌های مدیریتی از وزیر تا مدیران اجرایی و اقتصادی استفاده شده است؟

اختیاری با بیان اینکه مهاجرت سالهاست از بدنه نخبه عبور کرده و به بدنه متوسط جامعه رسیده، یادآور شد: ما باید به شایسته سالاری و هویت ملی توجه داشته باشیم. هویت ملی ما باید ارزش گذاشته شود. هویت ملی ما جز زبان، اقوام، ادیان، اماکن مختلف و تاریخ و فرهنگ ایران زمین نیست. ما تاریخ پر فراز و نشیب و پر افتخاری داریم که جز انسانیت و اخلاق مداری در آن نیست. باید به این هویت ملی پر و بال بدهیم و بیش از پیش به آن افتخار کنیم. الان هم ایرانی ها به هویت ملی‌شان افتخار می کنند ولی نباید این گونه شود که کسی بگوید برایم فرقی نمی کند که در ایران باشم یا در کشور دیگر. چرا باید فردی بگوید که اگر در کشور دیگری باشم رئیس مجلس، عضو سنا و عضو کنگره و شهردار و … می شوم ولی در ایران نمی شود و جایی برای رشد وجود ندارد.این خیلی خطرناک است و البته وجود دارد. ما به ایرانی هایی که به این جایگاهها در خارج از کشور دست پیدا می کنند افتخار می کنیم، ولی چرا نباید این قدرت و علم و دانش داخل کشور به کار گرفته شود. این سوالاتی است که بدنه مدیریت کشور باید نسبت به آن جوابگو باشد.

وی اضافه کرد: ما ایرانی هستیم و به ایرانی بودنمان افتخار می کنیم اما هر ایرانی باید بتواند با توجه به شایستگی های خود در جایگاه درست فعالیت کند.

این عضو کمیسیون آموزش مجلس درباره سازوکار جذب نخبگان ایرانی خارج از کشور نیز گفت: این که ما مثل خیلی از کشورها بتوانیم افراد هموطن را از خارج از کشور جذب کنیم، خیلی عالی است. ساز و کارهایی مثل پارکهای علمی – تحقیقاتی، شهرک های علمی – تحقیقاتی و شرکت های دانش بنیان در این زمینه اثرگذار هستند. ما هم در این زمینه ها کار می کنیم ولی موضوع مهم این است که اکوسیستم نوآوری و اکو سیستم اقتصادی کشور با هم کار می کنند. نمی توان گفت: پارک فناوری فردی را جذب کند که صبح تا شب کار کند ولی کاری به اقتصاد کشور و کاهش ارزش پول ملی نداشته باشد. اقتصاد به هر حال، روی این فرد اثر گذار است وقتی سیستم اقتصادی درست کار نکند طبیبعتا با اکوسیستم نوآوری هم هماهنگ نیست. اگر این کار انجام نگیرد  میزان جذب نخبگان ایرانی خارج از کشور در مقابل جمعیتی که از کشور خارج می شوند چندان چشم گیر نخواهد بود.

اختیاری در پایان در پاسخ به اینکه آیا این دغدغه در بین سیاستگذاران برای فراهم کردن شرایط حضور نخبگان در داخل کشور وجود دارد یا نه گفت: شاید در این باره دغدغه وجود داشته باشد اما باید دید که آیا اتفاقی هم در این زمینه می افتد؟ به نظر من بهتر است، به جای این همه طرح صیانت، طرح صیانت از هویت و پول ملی را داده شود تا هر روز شاهد کاهش ارزش پول ملی نباشیم چرا که در چنین شرایطی سرمایه های کشور از جمله سرمایه انسانی از دست می رود. هویت ملی ما نباید به سخره گرفته شود. آنچه باید حفاظت شود این ها است. باید این دغدغه و شعار را عملی کرد. امیدوارم کاری که همه مدیران و سیاست گذاران انجام می دهند در راستای حفظ هویت ملی و ارزش پول ملی باشد که در کنار آن اتفاقات مثبت دیگری هم به وقوع خواهد پیوست.

با کسانی که نخبگان را دلسرد می‌کنند برخورد شود

امیرحسین بانکی‌پور عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز در این باره گفت: چند چیز عامل مهاجرت نخبگان است؛ یکی وجود بی‌عدالتی است، وقتی نخبه‌ای می‌بیند در شرایطی کار می‌کند که افرادی با استعداد کمتر یا هم استعداد او کاری را با حقوق بیشتری انجام می‌دهد، حالت بی‌عدالتی به آنها دست می‌دهد که فشار زیادی به آنها می آورد و این زمینه مهاجرت‌شان را فراهم می‌کند.

وی افزود: نکته دوم ساز و کار به دست آوردن کار برای نخبگان و نیروهای تحصیلکرده است. آنها از یک طرف می‌بینند با شرایط و توانی که دارند زمینه برای به کارگیری شان نیست یا اینکه دست‌اندازهای زیادی در مسیر کاری آنها وجود دارد، در نتیجه از داخل ناامید می شوند و تصمیم به سفر به خارج از کشور می گیرند. مورد سوم هم نوع تشویق‌هایی است که برخی اساتید می‌کنند و آن هم می‌تواند دلایل گوناگونی داشته باشد و خیلی بر دانشجویان اثر می‌گذارد و زمینه مهاجرت آنها را فراهم می کند.

این عضو کمیسیون فرهنگی مجلس درباره راهکار جذب نخبگانی که پیش از این از کشور مهاجرت کرده‌اند، گفت: طبیعتاً بهترین ساز و کار این است کاری کنیم که نخبه‌های داخل کشور از ماندنشان احساس رضایت کنند. به هر حال نخبگان با هم ارتباط دارند وقتی نخبگان خارج رفته با داخلی ها صحبت می کنند و آنها از شرایط کاری خودشان ناراضی‌اند، طبیعتا هرچقدر هم به نخبگان خارج از کشور چراغ سبز نشان داده شود برای آنها باورپذیر نیست.

بانکی‌پور با بیان اینکه باید از وجود نخبگانی که در داخل هستند بهتر استفاده کنیم، یادآور شد: آنچه نخبه از ما می‌خواهد این است که از استعدادهایشان استفاده شود و احساس مفید و محبوب بودن در کشور کند. متاسفانه بعضاً دیده می‌شود کسانی که در اداره‌جات هستند و از ضریب هوشی پایین تری نسبت به نخبگان برخوردارند با نگاه هایی با نخبگان روبرو می‌شوند که این باعث می‌شود احساس مثبت بودن به آنها منتقل نشود. ما باید در اداره‌جات و جاهایی که با نخبگان در ارتباطند تکریم و رضایت ارباب رجوع را اصل اساسی قرار دهیم، شرایط را ارزیابی کنیم و شکایت نخبگان از کسانی که در رابطه با آنها بی احترامی میکنند یا سنگ‌اندازی می‌کنند را پیگیری کنیم. کسانی که نخبگان را از از جامعه دلسرد می‌کنند واقعا خیانت بزرگی می‌کنند و باید با آنها برخورد محکم صورت گیرد.

نماینده مردم اصفهان در مجلس درباره راهکارهایی مانند اخذ مالیات از نخبگانی که به خارج از کشور مهاجرت می‌کنند، گفت: در مورد راهکار اخذ مالیات هم نمی دانم چقدر چنین راهکاری خوب و کمک‌کننده باشد. ممکن است این کار مسیر های غلط مهاجرت را هموار کند، مثلا کسانی به عنوان مسافرت به کشور دیگری بروند و دیگر برنگردند. شما نمی توانید برای مسافرت آنها مالیات تعیین کنید. نوعا این روش‌ها نمی‌تواند روش‌های موفقی باشد.

تشویق جوانان نخبه به ترک کشور به معنای سقوط جامعه است

حسین میرزایی عضو کمیسیون فرهنگی نیز در همین رابطه گفت: باید توجه کنیم که جوانان ایرانی برای رسیدن به مدارج بالای علمی از خزانه کشور و زحمات مردم بهره‌مند شده‌اند. هم‌اکنون که این هزینه برای جوانان نخبه شده است و به این جایگاه رسیده‌اند نتیجه این رشد و شکوفایی باید در همین سرزمین صرف شود. از طرف دیگر نخبگانی که انتظار دارند بقیه جامعه همه وسایل و امکانات را برای آنان فراهم کند تا این افراد بتوانند بهتر زندگی کرده و خدمات ارائه کنند از آنان باید یک سؤال پرسیده شود. اگر این جوانان واقعاً نخبه هستند چه کسی باید جز نخبگان، موتور محرکه جامعه باشد؟

وی افزود: اگر نخبگان جواب دهند دیگران موتر محرکه ما باشند و دیگران هم بگویند نخبگان باید موتور محرکه جامعه باشند ما با دوری از تسلسل روبرو می‌شویم که هیچ زمانی به نتیجه‌ای نخواهیم رسید. بنابراین اگر در جاهایی مشکلاتی وجود دارد این وظیفه نخبگان جامعه است که با مشکلات جامعه دست و پنجه نرم و مشکلات را حل کنند و رفاه و آسایش را برای سایر افراد جامعه فراهم کنند و در غیر این صورت جامعه به پیشرفتی نمی‌رسد.

میرزایی تصریح کرد: کسانی که جوانان نخبه را تشویق به ترک کشور می‌کنند در واقع دانسته یا ندانسته تلاش می‌کنند موتور محرک جامعه ما را به تعطیلی و مهاجرت به بیرون از این جامعه بکشانند. این امر به معنای سقوط جامعه است. همان طور که سایر افراد جامعه با زحمت تلاش می‌کنند امکانات زندگی را کم یا زیاد برای خودشان فراهم کنند نخبگان جامعه هم نباید برای فراهم کردن یک زندگی متعارف برای خودشان عاجز باشند. کسانی که در جوامع دیگر از نخبگان پذیرایی می‌کنند از آنان صد برابر هم استفاده می‌کنند.

این عضو کمیسیون فرهنگی مجلس گفت: این موضوع که مسئولان باید در رسیدگی به مطالبات نخبگان به وظایف خود عمل کنند شکی در آن نیست، اما نخبگان هم باید با فداکاری و صبوری در قبال جامعه‌ای که آنان را در دل خود پرورش داده است، احساس مسئولیت کنند و این امر یک موضوع دو طرفه است و تنها نباید از مسئولان در این زمینه توقع داشت.

نخبه سالاری در عزل و نصب ها مورد توجه نیست

ابراهیم نکو نماینده پیشین مجلس نیز در همین رابطه اظهار کرد: نخبه سالاری تاکنون در عزل و نصب ها وجود نداشته است، مگر اینکه یک نخبه به دولت و مجلس وصل بوده و به واسطه رانت به کار گمارده شده است. در واقع اصل بر نخبه سالاری نیست. یکی از دلایل مهاجرت، استفاده از پخمگان به جای نخبگان است؛ یعنی کسانی با استفاده از رانت، فامیل بازی، دوست سالاری و این چنین ارتباطاتی و بدون اینکه تخصص کافی داشته باشند، جای نخبگان را گرفته اند. شرایط امروز کشور به خصوص در حوزه اقتصادی نتیجه استفاده از همین افرادی است که بدون تخصص  و دانش جای نخبگان را در مدیریت و تصمیم سازی اقتصادی کشور گرفته اند.

وی همچنین با اشاره به اینکه نخبگان درگیر پیچ و خم های بروکراسی شده و دوندگی در میان دستگاه ها، آنها را خسته و ناامید می کند، خاطرنشان کرد: دستگاه ها با بهانه های مختلف از جمله کمبود امکانات، بودجه و اعتبارات، نخبگان را از سر خود باز می کنند. از سویی چنان مسیرهای پیچیده و طولانی اداری ایجاد می کنند که نخبگان به راه های دیگری برای حمایت شدن از جمله خروج از کشور فکر می کنند. نخبگان وقتی احساس می کنند که در کشور مورد بی مهری قرار گرفته اند و از سویی سایر کشورها به آنها امکانات می دهند، به خروج از کشور تشویق می شوند. برخی کشورها با حداقل شروط نخبگان ما را جذب می کنند، در حالیکه همین نخبگان در داخل کشور با سخت ترین شرایط مواجه می شوند.

ضعف داخلی و هجمه بیگانگان؛ از عوامل مهاجرت نخبگان

احمد سالک نماینده سابق مجلس نیز با بیان اینکه برخی از افراد خارج نشین از طریق ماهواره‌ها و فضای مجازی سعی می‌کنند جوان نخبه ایرانی را به خروج از کشور تشویق کنند، گفت: معتقدم استعمار در این رابطه یک دام برای جلب نخبگان ایرانی تدارک دیده است. اگر دقت کنیم متوجه می‌شویم که علت پیشرفت آمریکا به این دلیل بوده است که نخبگان را از سراسر جهان و کشورهای مختلف جمع کرده است، اما وقتی تاریخ مصرف این نخبگان بگذرد از آمریکا طرد می‌شوند.

وی اضافه کرد: ضعف داخلی و هجمه بیگانگان از عوامل اصلی مهاجرت نخبگان از کشور است. برخی از اساتید دانشگاه، دانشجویان خود را تشویق به خروج از کشور می‌کنند که جای تأسف دارد. جریانات نفوذی سعی می‌کنند جوان نخبه ایرانی را به مهاجرت تشویق کنند که نباید اجازه این امر را بدهیم.

سالک افزود: زیرساخت‌های کشور باید اصلاح شود به طوری که این زیرساخت‌ها متناسب با پیشرفت و عدالت باشد. وقتی یک نخبه نگاه می‌کند که اسباب پیشرفت و کار او در کشور فراهم نیست به رفتن از کشور تحریک می‌شود که البته برخی از نخبگان هم که به خارج از کشور می‌روند پس از چند سال به کشور باز می‌گردند. در مواردی نخبگان کشور برای افزودن دانش علمی خود به خارج از کشور می‌روند و با بازگشت به ایران این دانش را به کشور می‌آورند که در این مورد اشکال خاصی وجود ندارد.

حالا که بار دیگر توجه ها به موضوع مهاجرت نخبگان جلب شده، شاید بتوان امیدوار بود که بحث و گفت وگو در این رابطه بین سیاست گذاران و قانون گذاران به نتیجه ای عینی و ملموس برای شناخت دلایل مهاجرت نحبگان، رفع موانع و فراهم کردن بستر حضور آنها در عرصه فعالیت موثر موجب کندتر کردن روند خروج سرمایه انسانی از کشور و همچنین جذب نخبگان ایرانی به کشور منتج شود.